In 1859 werd een kleermaakster uit Yorkshire eindelijk behandeld voor haar hysterie, waarvan de symptomen haar al jaren plaagden: Overgeven, pijn, onregelmatige menstruatie en obstipatie. De arts Isaac Baker Brown behandelde haar met een operatie die hij voor een grote verscheidenheid van aandoeningen inzette: Clitoridectomie.
Het volledig verwijderen van het hele externe deel van de clitoris was een van de nieuwe methodes tegen hysterie en andere gynaecologische aandoeningen. Dit verhaal is één van de talloze voorbeelden uit het boek Immaculate Forms: Uncovering the History of Women’s Bodies van emeritus-hoogleraar Helen King. Aan de hand van vier lichaamsdelen die als typisch vrouwelijk worden gezien – borsten, clitoris, maagdenvlies en baarmoeder – maakt King duidelijk dat niet alleen onze ideeën over gender, maar ook over biologische sekse diepgeworteld zijn in onze geschiedenis.
/ Diedelot Denessen /
In 1985 promoveerde King op een onderzoek over menstruatie in het Oude Griekenland. Sindsdien onderzoekt ze de geschiedenis van het vrouwenlichaam, vaak met een focus op de oudheid, maar met duidelijke lijnen naar latere periodes en het heden. Ook in Immaculate Forms laat King lange lijnen van invloed zien, gesitueerd in de culturele, religieuze en medische context. Telkens weer wordt duidelijk hoe deze drie gebieden verweven zijn, en soms zelfs tot één worden. Het vrouwenlichaam wordt door de samenkomst of juist conflicten tussen deze gebieden ervaren en gevormd.
Het is niet zo, schrijft King stellig, dat nu alles beter is dan vroeger. En ook andersom, vroeger was niet alles beter dan nu. Beide stellingen zijn even misleidend, eigenlijk is er niks echt verbeterd. Toch zien we de geschiedenis vaak als een lineaire progressie, waarin de moderne tijd als hoogtepunt wordt gezien. Een goed voorbeeld hiervan zijn de verhalen die bestaan over de clitoris. In de premoderne ideeën over voortplanting werd de clitoris als essentieel gezien. Eén van de heersende wetenschappelijke ideeën om voortplanting te verklaren was dat bij de bevruchting mannelijk- en vrouwelijk zaad werd gecombineerd. Het vrouwelijke zaad zou door het stimuleren van de clitoris vrijkomen.
Deze theorie was van groot belang in het christelijke idee dat seks in het huwelijk gericht moest zijn op voortplanting. Binnen dit model was het vrouwelijke orgasme even belangrijk als het mannelijke, omdat beide zaad moesten aanleveren voor de bevruchting. De huidige aandacht voor het vrouwelijke orgasme is dus niet uniek voor onze tijd.
Hetzelfde geldt voor de ‘ontdekking’ van de clitoris in 1980 door de Australische uroloog Helen O’Connell. Zij was, aldus de media, de eerste die de hele interne anatomie in kaart bracht. Daarbij misten ze volledig dat al in 1844 de interne anatomie van de clitoris was beschreven door de Duitse arts George Ludwig Kobelt. Zelfs in 1672 liet de Nederlandse arts Reinier de Graaf al zien dat de clitoris zich verder uitstrekte dan alleen het zichtbare, externe gedeelte.
Toch zijn juist wetenschappelijke doorbraken zoals de ontdekking van O’Connell overheersend in geschiedenissen van geneeskunde. Zulke verhalen illustreren namelijk wat we zo graag willen geloven, “het idee van de geschiedenis waarin ‘zij’ vreemd waren terwijl ‘wij’ weten hoe het echt zit.”[1] Dit soort overstijgende thema’s weet King telkens slim te verweven met de verhalen uit de geschiedenis, zonder af te doen aan de leesbaarheid van haar boek. Met droge humor en een soepele vertelstijl worden medische en historische ideeën voor het brede publiek toegankelijk.
Door de grote rijkdom aan voorbeelden en overstijgende historiografische thema’s kun je als lezer soms een beetje verdwalen in de verhalen. Voorbeelden weven door elkaar heen, en komen soms op een later moment weer terug. Maar, in de complexe geschiedenis van het vrouwenlichaam, een wirwar van culturele, medische en religieuze ideeën, heeft King orde van chaos kunnen maken. Het loont om af en toe terug te bladeren en te herlezen, zodat sommige puzzelstukjes met terugwerkende kracht op hun plek kunnen vallen.
Terugkerend naar de kleermaakster uit Yorkshire: Zij genas uiteindelijk goed van haar operatie. Tot ongeveer 1940 bleef clitoridectomie een geaccepteerde behandelmethode voor ontregelde seksualiteit. Ook ‘ontregelde seksualiteit’ is niet meer dan een combinatie van tijdgebonden culturele en medische ideeën. Het benadrukt het onderscheid tussen mannen en vrouwen, en de stereotyperende verwachtingen die daarbij horen. Na het lezen van Kings boek is dit overduidelijk: Het strikte man-vrouw denken is een product van onze tijd.
Boek: Helen King, Immaculate Forms. Uncovering the History of Women's Bodies, € 35,99(Londen: Profile Books, 2024), 448 pp.
[1] H. King, Immaculate Forms. Uncovering the History of Women's Bodies (Londen 2024) 314. Mijn vertaling.
