Met het boek Gebouwen door Vrouwen willen de auteurs duidelijk maken dat de gebouwen in Rotterdam niet alleen
door mannen gebouwd zijn, maar ook door vrouwen. Door de gehele gebouwen bouwgeschiedenis zijn maar heel
weinig vrouwen te vinden. Het lijkt alsof ‘onze’ gebouwen alleen door mannen gebouwd zijn.
weinig vrouwen te vinden. Het lijkt alsof ‘onze’ gebouwen alleen door mannen gebouwd zijn.
/ Guiselaine Capella /
Ondanks dat vrouwen van goede huize in de geschiedenis al aan kunst deden, komen ze nauwelijks voor in de architectuurgeschiedenis. In de Nederlandse geschiedenis doen vrouwen van goede huize in hun vrije tijd vooral aan borduren, tekenen, schilderen, enzovoorts. Rond 1850 werd het voor hen, ondanks vele beperkingen, ook in toenemende mate mogelijk om een zelfstandige loopbaan in de kunst op te bouwen.1 Dit zorgde ervoor dat vrouwen zich gingen bemoeien met de architectuur. Toch worden vrouwen nauwelijks genoemd in de architectuurgeschiedenis na 1850.2 Vaak werd hun werk toegeschreven aan hun partner, mentor of compagnon. Meestal een witte man zoals Le Corbusier en Frank Lloyd Wright. De vrouwelijke ontwerpers werden gewoonweg genegeerd voor prestigieuze prijzen en belangrijke diners. Dit overkwam Denise Scott-Brown volgens het boek Gebouwen door Vrouwen. Zij runde samen met haar man Robert Venturi een ontwerpbureau. Ze ontwierpen samen. Hij won in 1991 de prestigieuze architectenprijs en zij mocht niet eens aanschuiven bij de belangrijke diners, met de opmerking “We are not inviting wives”.
Gebouwen worden vooral ontworpen door samenwerking. In dit boek worden niet alleen de vrouwelijk ontwerpers genoemd met een beschrijving van hun rol en een beschrijving van het gebouw welke ze ontworpen hebben, maar ook het netwerk/organisatie waarvoor ze werkten. Dat er nauwelijks vrouwen in de architectuurgeschiedenis voorkomen, komt niet omdat ze er niet waren. In Gebouwen door Vrouwen worden talrijke belangrijke gebouwen in Rotterdam genoemd waar vrouwen als ontwerper, designer of architect aan hebben gewerkt.
De schrijvers van dit boek poneren dat het gebrek aan vrouwen in de architectuurgeschiedenis komt doordat vrouwen minder zichtbaar meewerkten aan het ontwerpen van gebouwen en minder aandacht besteedden aan het promoten van zichzelf. Ėén van de schrijfster van dit boek, Sofie van Brunschot, sprak zelfs een vrouwelijke architect die vroeg welke gebouwen ze in Rotterdam had ontworpen? Ze was het vergeten. Vrouwen vergeten vaak zichzelf in de schijnwerpers te zetten. Iets wat hun mannelijke collega’s/concollega’s/partners niet vergeten en daardoor waarschijnlijk als de enige bouwer van een gebouw genoemd worden. Dit maakt het meteen ook lastig om te achterhalen welke rol vrouwen gespeeld hebben bij het bouwen van gebouwen in het verleden.
Het boek Gebouwen door Vrouwen bewijst dat met een beetje veel moeite te achterhalen is welke rol vrouwen hebben gespeeld bij het bouwen van een gebouw. Door dit kleine beetje extra moeite kan de architectuurgeschiedenis aangevuld worden met de namen van vrouwen die een rol gespeeld hebben bij het ontwerpen van gebouwen in Rotterdam. Het moet monnikenwerk zijn geweest om te achterhalen welke rol de in het boek genoemde vrouwen hebben gespeeld bij het bouwen van de genoemde gebouwen, want er was geen documentatiesysteem zoals de stichting Vrouwen Bouwen & Wonen wilde opzetten met een overzicht van alle werkzame architecten. De schrijvers doken hierdoor in de archieven, speurden het internet af en interviewden de vrouwelijke ontwerpers in plaats van de ontwerpers op te kunnen zoeken in een documentatiesysteem of geschiedenisboek.
Naast dat het boek vijftig gebouwen en hun ontwerpsters bespreekt, bespreekt het ook een aantal redenen waarom vrouwen niet zijn opgenomen in de geschiedenis van de architectuur. Eerder in deze boekenrecensie benoem ik al een reden met voorbeeld waarom vrouwen ontbreken in de architectuurgeschiedenis. Voor de volledigheid hier alle in het boek genoemde redenen inclusief de eerder genoemde:
De vrouwelijke architecten werden genegeerd voor prestigieuze prijzen en belangrijke diners met de opmerking ‘ We are not inviting wives’. Vrouwen werden niet serieus genomen op de architectuuropleiding, in bureaus en binnen professionele netwerken en werden tegengewerkt en soms zelfs geweerd. Ook de wetgeving benadeelde de vrouw. Het was onmogelijk voor de vrouw om een zakelijke lening af te sluiten om een eigen bureau te beginnen in het verleden. Ook kozen vrouwen vaak voor de studie interieurontwerper, omdat de het beroep van architect tot ver in de twintigste eeuw moeilijk toegankelijk was voor hen. De vrouw was de opdrachtgever, terwijl ze samen met de architect ontwierp. De beroemde duo Truus Schrȯder en Gerrit Rietveld is hier een voorbeeld van. Een ander strategie was om ook andere rollen op zich te nemen. Helena Syrkus was niet alleen architect, maar ook secretaris en vertaler bij CIAM. Het was niet belangrijk dat de vrouw als architect/designer/ontwerper, aan tafel mee tekende, meepraatte en meebesliste over het te ontwerpen gebouw, want ze moest volgens de samenleving voor de kinderen en het huishouden zorgen.
De onzichtbaarheid van vrouwen in de geschiedenis speelt niet alleen in de architectuurgeschiedenis een rol, maar in bijna de gehele geschiedenis. Het ontbreken van de vrouw in de geschiedenis is een issue die vrouwen zichzelf moeten aantrekken en society (de samenleving) als geheel ook. Vrouwen zijn ook belangrijk!! en moeten ook zichzelf en hun werk promoten, want ten slotte is de helft van de bevolking vrouw.[3] De volgende twee citaten uit dit boek geven goed weer hoe het staat met de eigen marketing van de vrouw:
“ […] de bijdrage van vrouwen zijn vaak ook nog eens uit de geschiedenis van de architectuur weggelaten en het werk dat ze maken blijft tot op heden ondergewaardeerd, onbezongen en onderbelicht.”
“Wij vrouwen moeten ons tonen en laten horen”, Nathalie de Vries, partner bij architectenbureau MVRDV.
Dit boek is een goed voorbeeld van hoe vrouwen door onderzoek en doorzettingsvermogen van de schrijvers/onderzoekers een plek eisen in de architectuurgeschiedenis waar ze onterecht eruit gelaten zijn. Het is een eerste stap. Rotterdam kan door dit boek met trots zeggen dat ook vrouwen hebben gebouwd aan haar skyline.
Sofie van Brunschot, Catja Edens, Laurence Ostyn & Erica Smeets-Klokkengieters, Gebouwen door Vrouwen (Rotterdam, Nai 010 plublishers, 2025), 288 pagina’s.
Guiselaine Capella studeerde Bedrijfseconomie aan de HES in Amsterdam en Stadsgeografie aan de Universiteit van Utrecht. Sinds 2012 heeft ze haar eigen bedrijf Databeet. Guiselaine heeft in haar carrière sinds 2005 in alle facetten van het onderzoek gewerkt en wil dat graag bekronen met een PhD in het thema de vrouwvriendelijke stad.
Contact: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken. .
Noten:
1 J. van Zanten, Vrouwen in de vormgeving in Nederland 1880-1940 (Rotterdam 2004).
2 S. Hermans, ‘Truus Schröder and the Rietveld Schröder House: A critical investigation of the ‘woman’ in architecture’ (AR2A011 Architectural History Thesis, 2023).
