Lingerie is tegenwoordig niet alleen functioneel, maar ook een waar fashion-item. Er is voor ieder wat wils: kantjes, alle mogelijke kleuren, vormen en printen. Het valt dan ook haast niet te bevatten dat dit voor onze voorouders niet mogelijk was. Zij droegen lingerie met name om het lichaam te beschermen en te corrigeren, waarbij het korset een grote rol speelde. Veel keus was er niet en voor velen was lingerie onbetaalbaar.
Hoe is dit zo gekomen? Welke ontwikkelingen hebben gezorgd voor deze ontwikkeling in de lingerie? Welke invloed had het nieuwe sociale denken aan het eind van de 19e eeuw/begin 20e eeuw op de lingerie? Waren er ook de invloeden van technologische- en medische ontwikkelingen? In dit dossier laten we zien hoe al deze ontwikkelingen met name het korset beïnvloedden.

/ door Elsemieke Deunk & Anjo Bots /

Van korset naar bh

Slangengodin van Kreta, 15e eeuw v Chr..

Het korset kent een lang en onstuimig verleden. Het allereerste verschijnsel dat ook maar iets vergelijkbaars had met het hedendaagse korset is gevonden in Kreta, Griekenland, 3000 jaar voor Christus. Minoïsche vrouwen uit die tijd waren niet bang om met hun lichaam te pronken. Met ontblote borsten en een gordel om de taille en de heupen lieten ze zien wat ze in huis hadden. Hieruit blijkt dus, dat de smalle taille tóen al een schoonheidsideaal was. De oude Grieken beseften toen vast niet dat ze later gezien zouden worden als trendzetters van misschien wel het langst bestaande schoonheidsideaal tot nu toe: de smalle taille.

1536: De Engelse koningin Jane Seymour met geplette boezem.

Aan het eind van de Middeleeuwen, kreeg het korset meer vorm. In die tijd werd het korset populair onder de mannelijke bevolking. Onder de kleding werd het zogenaamde 'doublet' gedragen, gemaakt van ijzer. Het beschermde het lichaam tegen kou en verwondingen. Mannen uit de betere standen lieten met een fraai versierd en glimmend doublet hun hoge status zien. In de eeuw die daarop volgde namen vrouwen het dragen van een doublet over. In deze tijd was het ongepast om de vrouwelijke vormen te laten zien en daarom werden de borsten platgedrukt. Tegelijkertijd werd een smalle taille gecreëerd.

Tussen 1750 en 1800 verdween het corset tijdelijk naar de achtergrond, maar rond het jaar 1800 keerde het martelwerktuig terug en dit keer beter en opvallender dan de jaren daarvoor. Er werden hele nieuwe constructies bedacht, met allemaal het doel om de taille zo smal mogelijk te maken. Sommige dames gingen daar heel erg ver in. Zó ver zelfs, dat het lichaam onnatuurlijke vormen begon aan te nemen. En, geloof het of niet, maar sommige dames lieten de onderste twee ribben verwijderen, om zo de smalle taille te krijgen die ze zo graag wilden!

Caresse Crosby, een Amerikaanse dame, ontwierp in 1910 als één van de eerste een soort bh, de brassière. Ze stond op het punt om naar een feest te gaan en ze kon geen geschikt korset vinden voor onder haar dansjurk. Ze knipte een zakdoek doormidden, naaide deze aan elkaar en voorzag ze van schouderbandjes en wikkelde ze om haar borsten. Ze vroeg er patent op aan en vanaf dat moment werden bh's het belangrijkste element in de kledingkast van de dames. Jammer voor Caresse Crosby dat ze dit niet wist toen ze haar patent verkocht aan korsettenmakers The Warner Brothers.

Sociale ontwikkelingen en de dameslingerie

Sociale ontwikkelingen aan het eind van de 19e eeuw/begin 20e eeuw hebben een grote invloed gehad op de ontwikkeling van de lingerie. Vooral het streven van de vrouwen naar dezelfde rechten als mannen heeft veel veranderingen met zich meegebracht.

Olympe de Gouges streed voor vrijheid, gelijkheid en broederschap, ook voor vrouwen.

De Verlichting zorgde ervoor dat vrouwen gingen beseffen hoe hun positie ten opzichte van mannen was in de maatschappij. De vrouwen concludeerden dat het verschil tussen hen en mannen veel te groot was. Men wilde vanaf nu vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid!
Vrouwen wilden net als mannen invloed uitoefenen op de politiek. Vrouwenverenigingen streden voor het algemeen kiesrecht dat uiteindelijk in 1919 in Nederland werkelijkheid werd. Vrouwen wilden ook gelijk zijn aan mannen in het werk dat ze deden.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog maakten zij mee hoe het was om dagelijks te moeten werken en zij ontdekten een zekere vrijheid. De terugkomst van de mannen na de oorlog maakte dat de vrouwen weer grotendeels stopten met werken, maar het begin was gemaakt. Het feminisme werd hierdoor flink gestimuleerd. Ook in het onderwijs wilden vrouwen meer mogelijkheden. Ze kregen toegang tot universiteiten. Hierdoor waren er meer mogelijkheden voor het vinden van een baan.

 

Aletta Jacobs streed voor vrouwenrechten in onderwijs en politiek.

Al deze ontwikkelingen zorgden ervoor dat vrouwen aan het begin van de twintigste eeuw steeds meer dezelfde rechten ontvingen als mannen. In de lingerie was dit terug te zien. Ook hierbij wilden vrouwen gelijk zijn aan mannen.

Garçconnemode uit 1925.

Vrouwen gingen streven naar een slank figuur, een jongensachtige look. Dit lukte dankzij plathouders die de boezems 'pletten'. De taille werd verstopt onder rechte jurken, waardoor de heupen slanker leken. De echte garçonnes van de jaren twintig knipten zelfs de haren kort, waardoor het verschil tussen hen en mannen nog kleiner werd. Vrouwen vonden dat het korset in de weg van de emancipatie stond. Een korset was onhandig tijdens werken, dus wilden ze het niet meer dragen.
In de jaren dertig verlangden de vrouwen naar iets meer elegantie. De rokken werden langer, maar de nadruk bleef liggen op een slank en recht figuur.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Technologische ontwikkelingen

Rond 1700 waren er in Engeland gunstige omstandigheden voor ontwikkelingen in de techniek. De bevolking groeide enorm en daardoor was er veel vraag naar goederen. Er ontstonden grote bedrijven en fabrieken waarmee de boeren met kleine bedrijven niet konden concurreren. Zij vertrokken naar de steden op zoek naar werk. Het aantal fabrieken in en rond de steden steeg en hierbij de vraag naar katoen. Katoen was een vervanger van wol en had veel voordelen ten opzichte van wol. Het was goedkoper en zat lekkerder.
De ontwikkeling van machines maakte het mogelijk dat de groei van de textielindustrie door kon gaan. De industriële revolutie ontstond. In 1733 vond John Kay de snelschietspoel uit. Wat eerder door twee personen werd gedaan, kon nu één persoon dankzij deze machine doen. Een verbeterde versie kwam in 1764; Hargreaves vond de 'Spinning-Jenny' uit. Deze spinmachine werd met de hand aangedreven en had acht spoelen waardoor het zestien draden tegelijk kon spinnen. Een jaar later vond James Watt de eerste echte stoommachine uit. De fabrieken gingen al snel over op het gebruik van stoom. De 'waterframe' uit 1769 was een verbeterde versie van de 'Spinning-Jenny'. Deze machine kon veel meer draden aan en verving het werk dat tachtig spinster vroeger deden. Later werd de machine aangesloten op de stoommachine.

Nieuwe materialen en technieken zorgden voor innovatie in de lingerie. Advertenties uit 1913 en uit 1924.

Korset uit de jaren 1930.

De Franse kleermaker Barthélemy Thimmonier zette in 1829 een 'naai-apparaat' in elkaar. De handbeweging van het naaien werd zo nagebootst en de productie flink opgevoerd. Halverwege de eeuw ontwikkelde Isaac Merritt Singer de ijzeren naaister. Dit apparaat haalde 300 steken per minuut. In 1893 stelde Whitcombe L. Judson de ritssluiting als iets nieuws tentoon op de wereldtentoonstelling in Chicago. De rits werd verbeterd en tot een goed en succesvol product gemaakt. Het product werd geïntroduceerd in de lingeriewereld. Het werd een oplossing voor het vastmaken van het corselet en veroorzaakte een revolutie in de onder- en bovenkleding.

Stepins uit 1920, 1930 en uit 1935.

Naast de uitgevonden machines, werden er ook nieuwe stoffen uitgevonden. Rond 1750 kreeg te textielindustrie al te maken met katoen.

Ook werden elastische materialen ontwikkeld, zoals lastex door het bedrijf de Dunlop Rubber Company. Het nieuwe materiaal werd onmiddellijk verwerkt in de lingerie. Er kwam een rekbare step-in en er kwamen verbeterde beha’s. Beide onderdelen werden gecombineerd tot corseletten. Het Amerikaanse bedrijf DuPont vond nylon in 1937 uit en vervolgens spandex.
De sterkere en lichtere stoffen waren soepeler. Het werd mogelijk om stevige, maar toch licht wegende korsetten te maken. Deze korsetten plooiden mee tijdens het bewegen. Een geweldige ontwikkeling, aangezien vrouwen gingen werken en meer aan sport deden. In de jaren zestig bracht DuPont lycra op de markt. Lycra is zweet-, vocht- en wasmiddelenbestendig. Daardoor werden corseletten en beha’s soepeler.

Ontwikkelingen in de medische wereld

Doordat de gedachten over het aspect 'gezondheid' veranderden, veranderde ook de lingerie. Dit gebeurde wederom rond de eeuwwisseling van de 19e en 20e eeuw.

Sommige vrouwen lieten voor een extra slanke taille de onderste ribben weghalen.

Lichaamshygiëne was voor de 19e eeuw niet erg belangrijk. Kleding werd ééns in de maand verwisseld. Kenners zeiden dat water het lichaam zou verzwakken en het kon ernstige ziekten veroorzaken. Ook in de 16e en aan het begin van de 17e eeuw was het nog niet van groot belang om het lichaam schoon te houden.
Pas na de uitvinding van de microscoop, en vervolgens de bacterie, ging men een verband leggen tussen ziekte en hygiëne. In 1893 werd bijvoorbeeld de pestbacil opgespoord, wat positieve gevolgen had voor de aandacht voor hygiëne. Mensen gingen flink aan de slag, om hun kleding zo goed mogelijk schoon te houden. Ondertussen ontdekte men steeds meer middelen om de kleding 'bacterie vrij' te houden. Er werden voorlopers van de wasmachine bedacht, ziekte afwerende stoffen kwamen in beeld en reclame campagnes zorgden voor een verspreiding van de ideeën over hygiëne.
Het korset werd in die tijd echter niet gewassen, omdat het ijzer kon gaan roesten en het droogde erg langzaam. Om het te beschermen tegen vuil, droegen vrouwen er een hemd onder.

Pleidooi voor het dragen van broek vanwege de hygiëne (1903). Uit Historica 2008-2, p14.

Rond 1900 ging de aandacht voor de gezondheid verder. In 1899 werd de V. v. V. v. V. opgericht: de Vereniging voor Verbetering van Vrouwenkleding. Het was een reformbeweging die de kleding wilde hervormen, met grote nadruk op de gezondheid en hygiëne. Zij vonden dat het o zo schadelijke korset zo snel mogelijk de deur uit moest. Hierover waren de meningen echter zwaar verdeeld. Sommigen dachten juist dat het korset een rechte houding bevorderde en overtollig vet liet verdwijnen maar anderen waren het hier niet mee eens.
Ook het 'gezonde' wollen Jaeger ondergoed van Dr. Gustav Jaeger, werd door de V.v.V.v.V. aangeprijsd. Dr. Jaeger zei dat alleen dierlijke vezels het vasthouden van 'schadelijke uitwasemingen' van het lichaam kon tegengaan.
Artsen toonden intussen steeds vaker aan dat het corset zeer schadelijke gevolgen kon hebben voor het lichaam.

Tekening uit 1793 van het skelet van een 'normale' vrouw en een korsetdraagster.

Stukje bij beetje raakten vrouwen ervan overtuigd dat een corset niet goed voor hun gezondheid was. Producenten zagen hier wel wat in en bedachten 'gezonde' kleding en ontwikkelden wasmachines. Zo werd het de bevolking steeds iets gemakkelijker gemaakt.
Door al deze veranderingen is het korset duidelijk op de achtergrond getreden. Niet vaak zag je nog vrouwen met een extreem smalle taille. Ook het wassen van het ondergoed werd een blijvertje, gelukkig!

Hoe veranderde het korset door al deze ontwikkelingen?

Het mag duidelijk zijn dat het korset in de 20e eeuw een drastische verandering heeft ondergaan. Tot ongeveer 1910 was het nog het intiemste kledingstuk van de vrouw, maar daarna raakt het steeds verder op de achtergrond.

Na alle bovengenoemd ontwikkelingen uitgebreid te hebben onderzocht, zijn wij tot de volgende conclusie gekomen.
De sociale veranderingen, met name de opkomst van de feministische gedachten, hebben ervoor gezorgd dat vrouwen zich vrijer wilden voelen. Verder wilden zijn gelijk worden aan de man, niet alleen qua rechten, maar ook qua kleding en dus ook de lingerie. Het korset stond de vrijheid van de dames in de weg en werd aan de kant gezet.
Verder maakten de ontwikkelingen op technologisch gebied de productie van ondergoed steeds makkelijker. De massaproductie ontstond en er werden nieuwe stoffen geïntroduceerd. De lingerie was vanaf dat moment niet meer alleen voor de elite, maar ook voor het gewone volk.
Door de vooruitgang in de geneeskunde, werd men steeds meer bewust van het belang van hygiëne. Ook ontdekten artsen dat het korset zorgde voor een vervormd lichaam, wat de gezondheid niet ten goede kwam. De oplossing hiervoor was de bh.
Volgens ons hebben ál deze ontwikkelingen samen gezorgd voor een omslag in de lingerie. Het korset verdween naar de achtergrond na de opkomst van de bh. De komst van de bh was echter niet mogelijk geweest als er geen veranderingen plaats hadden gevonden op sociaal, technologisch en medisch gebied.

 

Dit dossier is gebaseerd op het profielwerkstuk van © Elsemieke Deunk & Anjo Bots.
De afbeeldingen komen uit R. Broby-Johansen, Kleding en het AaBe ervan (Kopenhagen, 1953).